In dit artikel:

PSDnet.nl zoekt de geschiedenis uit van de Zeeuwse PSD-veerdiensten en de vele veerboten die de Zeeuwse eilanden met elkaar verbonden. Van bijna alle schepen weten we wat er mee gebeurd is na verkoop in Zeeland. In 2004 ontdekten wij bijvoorbeeld dat de enkeldekker Prinses Margriet (bouwjaar 1964) toen nog bleek te varen in Indonesië. Losse eindjes worden steeds zeldzamer want veel schepen zijn inmiddels gesloopt.

De PSD-veerboot Zandkreek is een bijzondere ontdekking. Zeker in een digitale tijd waarin er weinig geheimen meer zijn, omdat er zoveel informatie beschikbaar is en online foto’s worden geplaatst. Voordat we de zoektocht toelichten, belichten we eerst kort de geschiedenis van deze bijna 100-jarige Zandkreek.

‘Rijdek waarop heel Noord-Beveland dansen kon’

In 1926 werd de Zandkreek gebouwd op de werf van Boele in Bolnes, bij Rotterdam. Het schip was bestemd voor de veerdienst Kortgene-Wolphaartsdijk en werd tientallen jaren de belangrijkste verbinding met het eiland Noord-Beveland. Door de komst van de Zandkreek kon de kleinere veerboot Zuidvliet (bewaard gebleven in Zierikzee) worden overgeplaatst naar de veerdienst Veere-Kamperland.

De Zandkreek was gebouwd voor het vervoer van auto’s. In de kranten destijds werd geschreven over een ‘rijdek waarop heel Noord-Beveland dansen kon’. Het schip werd ontworpen door ingenieursbureau M.A.Cornelissen, dezelfde ontwerpers als veel andere PSD-veerboten zoals de Koningin Emma (bouwjaar 1933).

Tweede Wereldoorlog & Watersnoodramp

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kon de veerboot Zandkreek de verbinding met Noord-Beveland blijven verzorgen. Aan het eind van de oorlog werd de Zandkreek door de bezetter tot zinken gebracht op het strand van Kamperland, nabij de veerdam. ‘De machinekamer, achter-piek en ruim stonden vol water’, lezen we in een in het Zeeuws Archief bewaard gebleven brief van de waarnemend PSD-directeur op 12 december 1944.

Na de Watersnoodramp van 1953 werd de Zandkreek een paar maanden ingezet op de tijdelijke veerdienst Zierikzee-Anna Jacobapolder, dit omdat er op Schouwen-Duiveland nog weinig doorgaand verkeer mogelijk was. Normaal werd er alleen gevaren op de RTM-veerdienst tussen Zijpe en Anna Jacobapolder.

Overbodig op Kortgene-Wolphaartsdijk

In 1961 werd de Zandkreek uit de PSD-vloot afgestoten, nadat de veerboot nog een tijd werd ingezet voor extra auto-capaciteit op de veerdienst naar Zierikzee. De Zandkreekdam werd in 1960 geopend en de veerdienst Kortgene-Wolphaartdsijk opgeheven, waarna de grotere veerboot Noord-Beveland (bouwjaar 1952) de reservetaken op de Oosterscheldedienst kon vervullen. De Zandkreek werd verkocht aan Van Oord en verbouwd tot varende kraan. In die hoedanigheid werd de Zandkreek nog een tijdje ingezet in Zeeland, getuige deze foto (rechts) uit de haven van De Val bij Zierikzee.

Terug naar de zoektocht naar de Zandkreek.

Hint in de ‘liggers’

De Zandkreek kwamen wij op het spoor door een toevallige vermelding. Ook van schepen waarvan de geschiedenis (globaal) bekend is zoeken wij in bijvoorbeeld archieven naar nieuw materiaal en informatie. Een belangrijke bron daarbij zijn de gedigitaliseerde ‘liggers’ (de registraties van meetbrieven) van het Scheepsmetingsregister. Bijna alle PSD-schepen zijn gemeten door deze dienst en voorzien van een brandmerk, een vaak ingeklonken registratienummer.

Voor ons de belangrijkste informatie in het Scheepsmetingsregister zijn de gegevens over eigenaren. Elke keer als een schip van eigenaar wisselde, werd dit bijgewerkt in de ‘liggers’. Een taak die nu overgegaan is naar het Kadaster.

Brandmerk 9 B Midd 1927

Tot onze verrassing bleken er gegevens te vinden over de Zandkreek, gedateerd van na de jaren 70. Een zoektocht op internet naar het brandmerk kwam uit bij een artikel in het verenigingsblad Bokkepoot van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Historisch Bedrijfsvaartuig (LVBHB). Daar stond een foto van het verroeste brandmerk 9 B Midd 1927, in 1994 opnieuw aangebracht op de Zandkreek.

Naar het Kadaster

De tijden dat de Scheepsmetingsdienst in handgeschreven liggers werkte is al jaren voorbij. Tegenwoordig kun je bij het Kadaster aankloppen voor een uittreksel over de eigenaren, mits je de naam en het brandmerk van het schip weet. En het schip moet nog bestaan natuurlijk. De spanning stijgt als we van het Kadaster daadwerkelijk een uittreksel krijgen toegestuurd. Op papier bestaat de Zandkreek nog!

Een Nijmeegse eigenaar

Op de akte van het Kadaster staat een Nijmeegse eigenaar vermeld. Het schip zou nog steeds Zandkreek heten. Sterker nog, volgens het uittreksel zou zelfs de originele Deutz van 120 pk nog in de machinekamer staan. Met motornummer 127865/66 ‘zichtbaar op de achter-stuurboord carterdeksel’, op een los koperen plaatje. Specifieke informatie, maar niet te verifieren zonder de Zandkreek eerst gevonden te hebben.

Op internet bleek niks te vinden over de Zandkreek in dienst van het grindbedrijf en het desbetreffende bedrijf reageert niet op onze verzoeken om informatie. De zoektocht loopt vast. Tot we via het eerder genoemde verenigingsblad Bokkepoot contact krijgen met de fotograaf van het roestige brandmerk op de Zandkreek. Hij weet te melden dat de foto destijds gemaakt was aan boord van de Zandkreek in een grindgat op de grens tussen België en Nederland.

Zoektocht vanuit de Ruimte

De Maas vormt de grens tussen Nederlands en Belgisch Limburg. Grindgaten (afgravingen voor bijvoorbeeld zand- of grindwinning) blijken in overvloed aanwezig langs de 48 kilometer lange Grensmaas. Google Earth brengt uitkomst om nieuwe en oude satelietbeelden (grindgaten worden soms ook weer gedempt) af te speuren naar een schip wat lijkt op de Zandkreek.

Na een tijdje vinden we een schip wat er sterk op lijkt. De digitale meetlat laat zien: 37 meter, de lengte van de Zandkreek. Met de coördinaten trekken we naar België. Een bijzondere ontdekkingstocht, want we weten niet wat we gaan aantreffen en dat is in de gedocumenteerde en digitale wereld van 2024 best uniek.

Zoektocht in Limburg (België)

Het grindgat nabij Kessenich in België oogt enorm vanaf de rivierdijk. Aan de overkant van de plas, op 1,5 kilometer afstand, moet de Zandkreek liggen. Verstopt achter andere opgelegde schepen, op een schiereilandje wat de afscheiding vormt tussen de Maas en de afgraving. Vanaf de dijk is er nog niets van te zien, dus we beginnen aan een wandeling van ruim 2 kilometer door een natuurgebied waar volgens internet zelfs bevers wonen en dammen bouwen.

Tegen het einde van de wandeltocht doemt de Zandkreek op. De sierlijke boeg is nog goed zichtbaar, maar de hoek waarin het schip ligt belooft weinig goeds. Op de satelietbeelden uit 2022 drijft de Zandkreek nog.

Verlaten en gedeeltelijk gezonken

De Zandkreek ligt opgelegd in het verste hoekje van het grindgat, op een plek waar verder niets is behalve de dijk met daarachter de Maas en aan de overkant van de rivier Nederland. Het scheepje, ooit de belangrijkste verbinding met het eiland Noord-Beveland, blijkt in slechte staat en is gedeeltelijk gezonken. Toch is er nog een hoop te herkennen van de veerboot van vroeger, voordat de Zandkreek verbouwd werd tot kraanschip.

Aan boord kijken zit er niet in. Los van het feit dat we daar geen toestemming voor hebben is het ook onmogelijk omdat de Zandkreek los ligt van de wal en dus gedeeltelijk gezonken is. Of de originele Deutz nog in de machinekamer staat zullen we dan ook nog niet te weten komen.

Succesverhaal grindgat

Zowel een grindgat als een in België gezonken voormalige PSD-boot komen voor in de PSD-geschiedenis. De veerboot Oosterschelde (bouwjaar 1933) lag lange tijd opgelegd in een grindgat aan de Waal bij het Nederlandse Dodewaard. Daar werd het schip door een ondernemer ontdekt, gekocht en opgeknapt. Tegenwoordig ligt de Oosterschelde (een zusje van de Koningin Emma uit Vlissingen) in Zwolle.

Slecht liep het af met de voormalige Willemsdorp (bouwjaar 1930), na de PSD-tijd vooral bekend als Zijpe van het veer Zijpe-Anna Jacobapolder. Na het opheffen van die RTM-veerdienst eind jaren 80 werd de Zijpe verkocht en in Antwerpen opgelegd. Tot de boompjes aan het dek groeiden en het scheepje zonk. In 2008 werd de Zijpe gesloopt in België.

Toekomst voor de Zandkreek?

Op dit moment is het niet goed te beoordelen wat de exacte staat is van de Zandkreek. De oorzaak van het zinken is niet bekend. Wat de eigenaar voor heeft met de Zandkreek is ook onbekend. We hopen dat de Zandkreek gelicht gaat worden en dat we bijvoorbeeld in de machinekamer kunnen kijken. Ook als het scheepje gesloopt wordt is het voor ons van belang om foto’s te maken en te kijken of er nog een werf- of machineplaat aanwezig is.

Een ding staat als een paal boven water: de Zandkreek is bijna 100 jaar oude, bijzondere Zeeuwse geschiedenis.

Update 14 juli 2024

Inmiddels hebben wij contact met het bedrijf dat eigenaar is van de Zandkreek. Ze laten weten dat de hevige regen van het voorjaar de oorzaak is dat de Zandkreek gezonken is.

Het schip heeft zeker nut volgens de eigenaar. De Zandkreek is uitgerust met twee spudpalen die het schip op z’n plek houden. Daardoor ligt het schip vast in de bodem en kan het dienen als meerplaats voor de schepen die er naast liggen.

Binnenkort pompen ze de Zandkreek leeg en mogen wij aan boord een kijkje nemen.